ریتم سیرکادین و اختلالات آن (نوبت کاری) دکتر خسرو صادق نیت

ریتم سیرکادین و اختلالات آن (نوبت کاری)

تعریف نوبت کاری

هرنوع فعالیت روزانه درساعات غیرمعمول کار روزانه (حدودا ازساعت ۷تا ۱۸)را نوبت کاری می گویند.امروزه،علی رغم شناخته شدن عوارض وآسیب های نوبت کاری، حدود ۲۰ درصد شاغلان مجبوربه نوبت کاری هستند.طی بررسی که درسال ۱۹۸۸ در آمریکا صورت گرفت،سالانه بیش از ۷۰میلیارد دلار ضرر و زیان به علت مشکلات ناشی ازنوبت کاری به صنایع و موسسات آن کشور تحمیل میشود.این درحالی است که عوارض وبیماری های ناشی ازنوبت کاری دراین محاسبات درنظرگرفته نشده اند،ودرصورت افزودن این مبالغ،هزینه ها به مراتب بیشتر خواهدشد.

دکترخسرو صادق نیت حقیقی متخصص طب کار، فلوشیپ اختلالات خواب (استادیار دانشگاه علوم پزشکی تهران)

ضرورت های شغلیِ ماهیت بسیاری از فعالیت ها ونیازهای صنایع همگی مانع ازکاهش افراد درگیر نوبت کاری شده است.

همچنین،درحرفه هایی همچون پزشکی،پرستاری،فعالت درنیروگاه هاوصنایع ذوب فلزات،اشتغال درسازمانهای نظامی و انتظامی و…همگی باتوجه به ضرورت های شغلی ناگریزازنوبت کاری هستند.به این ترتیب،شناخت نوبت کاری وعوارض ناشی ازآن،که مهم ترین وشایع ترین آن نیز اختلالات خواب است،امری ضروری می نماید.از آنجا که مهم ترین مکانیسم وتاثیر سو نوبت کاری،اثرات آن بر ریتم های بیولوژیک بدن است،بررسی این اثرات بدون شناخت این ریتم ها ممکن نخواهد بود.

انواع نوبت کاری:

۱-نوبت ثابت: دراین نوع کارگر فقط دریک نوبت کارمیکند،مثل کاردر نوبت عصریا شب.

۲-نوبت چرخشی: دراین نوع شاغل درنوبت های مختلف(صبح،عصر،یا شب)و به صورت   چرخشی کار میکند.این چرخش ازدو منظر قابل بررسی است:

الف- براساس سرعت چرخش که ممکن است آهسته ،هفتگی یا سریع باشد.

-چرخش سریع:هرنوبت هر۱-۳ روزبا نوبت بعدی جابه جا میشود.

-چرخش هفتگی:هرنوبت یک هفته طول میکشد و هفته بعدفرد درنوبت دیگری مشغول فعالیت میشود.

-چرخش آهسته:شاغل درهرنوبت بیشترازیک هفته کارمیکند.به عنوان مثال،فرد به مدت یک ماه درشیفت صبح وماه بعد درشیفت عصر مشغول به کارخواهد بود.

ب- براساس جهت چرخش که میتواند مطابق عقربه های ساعت یا مخالف آن باشد

۳- نوسانی: کارگر متناوبا یا درنوبت های صبح وبعد از ظهر،یادرنوبت های بعد ازظهر وشب جابه جا میشود.

۴-شیفت گسسته: شاغل دریک روز درچند نوبتِ چندساعته کار میکند؛مثل نانواها،شاغلان دررستوران ها واغذیه فروشی ها.

۵-شیفت کمکی: شاغل درصورتی به کارفراخوانده میشود که یکی ازشاغلان موسسه به علتی سرکار خود حاضرنشده باشد.

ریتم های بیولوژیک:

یکی ازمهمترین علل بروزاتفاقات حین نوبت کاری ناشی از تاثیراتی است که این شیوه ازکار برریتم های بیولوژیک بدن فردمیگذارد.ریتم های بیولوژیک در انسان را میتوان به دوشکل زیر تقسیم بندی کرد.

۱-تقسیم بندی ریتم های بیولوژیک براساس زمان هرسیکل

الف-ریتم های سیرکادین:

این ریتم هاچرخه هایی هستند که حدودا هر۲۳تا۲۵ساعت تکرار میشوند.

این ریتم هامعمولا باچرخه های طبیعت،همچون چرخش شب وروز،فعالیت های شغلی،ارتباطات اجتماعاعی وتفریحات،وخوردن و خوابیدن،هماهنگی داشته وبدن این توانایی راداردتاعدم تطابق های مختصر(درحدود ۱-۲)ساعت رابه سهولت وسریع مرتفع سازد.ریتم هایی همچون خواب وبیداری، درجه حرارات،ترشح برخی آنزیم ها،متابولیسم داروهاوعملکرد ریه ازاین نوع ریتم تبعیت میکنند.

ب-ریتم های اولترادین:

این چرخه هامعمولا کمتراز۲۰ ساعت به طول می انجامند.ازجمله ی این ریتم ها میتوان به سیکل های خواب اشاره کرد.خواب مادرطی ۷-۸ ساعت از ۴-۵سیکل خواب REM و NREM تشکیل میشود وهر سیکل حدود یک ساعت طول میکشد.

ج-ریتم های اینفرادین:این چرخه های درونی بدن،معمولا از۲۸ساعت بیشترطول میکشند؛به گونه ای که برخی ازآنها حدود ۲۸روز را شامل میشوند.(همچون دوره های عادت ماهیانه درسنین باروری زنان وتغییرات هورمونی مرتبط به آن)

۲ – تقسیم بندی ریتم های بیولوژیک براساس سرعت وتوانایی هماهنگی باشرایط جدید

براساس این تقسیم بندی برخی ریتم های بیولوژیک،همچون سیکل خواب و بیداری،به سرعت باشرایط جدیدتطابق حاصل میکنند.این موضوع را افرادی که باهواپیما درعرض جغرافیایی مسافرت میکنند، به خوبی تجربه کرده اند.

این افراد،به علت عدم هماهنگی ریتم های بیولوژیک بدن باشرایط محیطی جدید دچار مشکل می شوند. آنان درنیمه های روز،که شرایط محیطی به فرد بیداربودن را تاکید می کند،از خواب آلودگی شدید رنج می برند؛زیرا ریتم بیولوژیک بدن آنان در وضعیت نیمه شب قرار دارد.شب هنگام،ریتم بیولوژیک بدن آنان مطابق وضعیت روزاست و لذا فردتمایل به خواب نخواهد داشت.

دراین افراد سیکل خواب وبیداری درصورت رعایت شرایط وچندنکته،طی ۲-۳روز باشرایط جدید مطابقت مییابد وفردمیتواند پسازاین مدت،شب هنگام به سهولت خوابیده وطی روز بیدار بماند.

درمقابل این ریتم ها،برخی ریتم های بیولوژیک بدن به سختی باشرایط جدید تطابق حاصل میکنند وگاهی برای تطابق فرد باشرایط محیطی بیش از۲تا۳هفته زمان احتیاج خواهند داشت.

درمدت زمانی که برخی ریتم ها به طورکامل وبرخی دیگربه طورناقص باشرایط جدید تطابق حاصل مینمایند،این ناهماهنگی ایجادشده درریتم های مختلف بیولوژیک (دیسکرونی)موجبات شکایت فرد را فراهم می آورد.

امروزه اثرات این ریتم ها بر کارآیی،قدرت تمرکزوتصمیم گیری به خوبی شناخته شده اند،ولذا توجه به سلامت وحفظ ریتم های بیولوژیک شاغلان برای حفظ وارتقای توانایی و بهره وری کارکنان وافزایش ایمنی محیط کارنقش اساسی داشته،توجه به آن ازاموری است که کارفرمایان بابهره گیری از مشاوره ی متخصصان طب کار،ودرنتیجه کاهش تاثیرات نوبت کاری(به عنوان مهم ترین وشایع ترین علت بهم ریختن این ریتم ها)میتوانند از نتایج آن بهره مند شوند.

توجه به این ریتم ها درطب عمومی نیزارزشمند بوده وپزشک باتوجه به این ریتم هامیتواند به تشخیص ودرمان مطلوبتر بیماران خود بپردازد؛زیرابه هم خوردن ریتم های بیولوژیک نه تنهابر صحت نتایج اقدامات پاراکلینیکی تاثیرمیگذارد،بلکه میتواند تفسیر پزشک رانیزبامشکل روبرو ساخته ، برنامه درمانی ومیزان اثربخش بودن آن رانیز دچار اختلال نماید.

نوبت کاری با به هم زدن برنامه ی معمول زندگی فرد ازجمله خواب وبیداری،تغذیه و..خصوصا ریتم های بیولوژیک، میتواند موجبات بروزیا تشدید بیماری های مختلف رافراهم آورد ودراین میان  مشکل دربه خواب رفتن،بیدارشدن مکررحین خواب،کاهش کیفیت وکمیت خواب،به هم خوردن الگوی طبیعی خواب ،خواب آلودگی طی روز وافزایش نیاز به خواب از مهمترین عوارض ومشکلات ناشی از نوبت کاری خواهد بود.

دردرازمدت افزایش خطر ابتلا به بیماری های قلبی-عروقی وبیماری های گوارشی ازدیگر عوارضی است که درافراد نوبت کار بیشتردیده میشود.از طرف دیگر،تشدید بیماری هایی که فردبه آن دچار بوده،از دیگرمشکلاتی است که به دنبال نوبت کاری میتواند گریبان گیرفردشاغل شود.تشدید بیماری هایی همچون دیابت،اختلالات خلقی،صرع،بیماری های عروق کرونر،بیماری های گوارشی،آسم و افزایش احتمال اعتیاد ازآن جمله اند.بنابراین،برای انتخاب مناسب ترین افراد برای انجام نوبت کاری ،و ازدیدی دیگر،رد افرادی که برای نوبت کاری مناسب نیستند،میتوان ازتمامی مواردفوق بهره برد.

توصیه هایی برای نوبت کاران

باهدف کاهش حداکثری اثرات سو نوبت کاری بر سلامت وکارآیی شاغلان و همچنین افزایش ایمنی و بهره وری آنان،کاهش حوادث و سوانح شغلی چندنکته به اختصار توصیه می شود:

۱-برای تطابق کامل ریتم سیرکادین فردبا نوع نوبت کاری اش،بهتر است فرد نوبت کار،نوبت ثابت داشته باشد،وبرای نیل به این هدف(تطابق کامل) باید روزهای تعطیل را مطابق با برنامه ی کاری خود عمل کند(یعنی شبها بیداربوده و روزها بخوابد)؛ولی ازآنجا که این موضوع عملاکمتر امکان پذیراست، معمولا شاغل نمی تواند با شیفت ثابت تطابق حاصل کند. ارتباطات خانوادگی و فعالیت های اجتماعی،سروصدا،نور محیط، و..همگی با این روش منافات داشته و معمولا مانع تطابق فرد خواهند شد.

۲-مدت نوبت کاری حداکثر ۸ساعت باشد وکارگر طی روزفرصت وامکان چرت زدن راداشته باشد.

۳-باید ازشروع کاردر صبح خیلی زود (۴تا۶ صبح)اجتناب شود.چرا که باتوجه به ساعت بیدارشدن و وجود مساله forbidden zone درساعت ۸-۱۰شب ،عملا این افراد نوبت کار محسوب میشوند.

۴- حدالمقدور از برنامه ی نوبت کاری اجتناب شود یاافراد درگیر به حداقل رسانده شوند.

۵-درصورت برنامه ریزی براساس نوبت کاری چرخشی،باید این برنامه برای شاغلان قابل پیش بینی بوده و چرخش آن مطابق عقربه های ساعت باشد.

۶- درنوبت کاری چرخشی،بعدازآخرین نوبت کاری شبانه،حتی المقدور روزتعطیل،برای شاغل درنظر گرفته شود.

۷- به علت افزایش اختلالات خواب باافزایش سن،حتی المقدوربرای نوبت کاری ازافراد بالای ۴۵-۵۰ سال استفاده نشود وازاین افراد درساعات معمول روز بهره برده شود.

۸- درنهایت آن که ارزشمندترین معیار برای سنجش مطابقت فردبا نوبت کاری ارزیابی ورضایت فرد از وضعیت شغلی وخانوادگی است.