فارماکولوژی خواب- داروهای خواب آور (دکتر میر فرهاد قلعه بندی)

فارماکولوژی خواب

دکتر میر فرهاد قلعه بندی ( متخصص روان پزشکی،فلوشیپ اختلالات خواب ) فارماکولوژی خواب

استادیار دانشگاه علوم پزشکی ایران

برای سهولت بحث، دارو های عمده ای راکه برخواب اثرات جدی داشته یا برای درمان اختلالات خواب کاربرد دارند به سه گروه عمده تقسیم می کنیم:

۱-خواب آورها

۲-محرک ها

۳-ترکیبات دیگر

یادآوری میشود که ترکیبات غیرقانونی یا مواد، که عمدتا مورد سوء مصرف قرار میگیرند،گرچه تاثیر جدی برخواب دارند،دراینجا مورد بحث قرار نمیگیرند.

داروهای خواب آور:

ترکیباتی را که امروزه به عنوان داروهای خواب آور استفاده میشوند میتوان به دو گروه داروهای بنزودیازپینی و داروهای غیر بنزودیازپینی تقسیم کرد. در واقع هر دو دسته ی فوق آگونیست های گابا هسستند و نام بنزودیازپین از ساختمان شیمیایی این ترکیبات گرفته شده است.

تاثیر این داروها فوق از طریق اثر بر کمپلکس گابا اعمال میشود. کمپلکس گابا حداقل از سه قسمت تشکیل میشود(محل اتصال گابا،محل اتصال بنزودیازوپین، کانال یون کلر).

انواع داروهای بنزودیازوپینی:

کلردیازپوکساید ، دیازپام ، فلورزپام ، تمازپام ، کلونازپام ، لورازپام ، اکسازپام ، وتریازولام داروها بنزودیازپینی هستند.
این ترکیبات را برحسب نیمه عمر و طول مدت اثر به سه گروه کوتاه اثر، متوسط  اثر، طولانی اثر تقسیم میکنند.

کاربرد درمانی:

بنزودیازپین ها به عنوان ضد اضطراب، آرامش بخش، خواب آور، شل کننده ی عضلانی و ضد تشنج کاربرد دارند.مصرف ترکیبات غیر بنزودیازوپین عمدتا محدود به درمان بی خوابی است.آگونیست های کمپلکس گابا(بنزودیازپینی و غیر بنزودیازپینی) درمان انتخابی کوتاه مدت و گذرا هستند. بنزودیازپین های کوتاه اثر و با زمان اثر متوسط حدود ۷-۸ ساعت خواب ایجاد می کنند.ترکیبات اثرات خواب آلودگی طولانی اثر،در روز بعد نیز دیده میشود.

تجویز خوراکی بنزودیازپین هااز تزریق عضلانی  مطمعن تر وجذب آن کامل تراست.درکاربرد بالینی این داروها موارد زیر راباید به خاطر داشت:

-حداقل دوز موثر استفاده شود.

– دوره ی مصرف کوتاه باشد.

– از تجویز *درصورت نیاز* دارو خودداری شود،چرا که بیمارفک میکند بدون دارو قادربه خوابیدن نیست.

-شروع و قطع درمان حتما با مشورت پزشک صورت گیرد.

-در سالمندان ونیز کسانی که مشکلات جسمانی دارند،ترکیباتی مانند لورازپام و اکسازپام انتخاب های مناسب تری هستند.

-کاربرد این داروها در آپنه انسدادی خوای مناسب نیست.

– غیراز زلاپون تمام این داروها راباید قبل ازخواب مصرف کرد.

ازمصرف این داروها در نیمه ی شب وبعد ازبیدارشدن،و برای تسهیل به خواب رفتن مجدد خودداری شود،زیرا باعث خواب آلودگی درروز بعد میشود.

مصرف این داروهاباعث تغییرات زیردرپلی سومنوگرافی میشوداثرات داروهای خواب آور بنزو دیازپینی بر پلی سومنوگرافی:

-کاهش زمان شروع خواب

-کاهش بی خوابی بعداز شروع خواب

-افزایش زمان کلی خواب

-افزایش امواج دوکی(مرحله ی ۲ خواب)

-کاهش خفیف درخواب REM

-کاهش جدی خواب عمیق(مرحله ی ۳و۴)

داروهای خواب آور غیر بنزودیازپینی

این گروه شامل زالپلون،رولپیدم،زولپیکون است.کاربرد عمده ی این داروها دردرمان بیخوابی است. این ترکیبات تاثیر جدی درمهار مرکز تنفسی ندارند؛البته برای قضاوت قطعی تر نیاز به پژوهش های بیشتری است.در پلی سومنوگرافی تاثیر این داروها برخواب  REMاندک است این داروها برخواب عمیق نیز اثر جدی ندارند.

محرک های سیستم عصبی مرکزی:

این داروهاباعث افزایش فعالیت حرکتی،افزاش سطح برانگیختگی ونیز هوشیاری میشوند.این ترکیبات رامیتوان به دوگروه سمپاتومیمتیک و غیرسمپاتومیمتیک تقسیم کرد.

این ترکیبات دردرمان نارکولپسی،خواب آلودگی ناشی ازآپنه ی خواب،افسردگی،بیش فعالی/کم توجهی وچاقی کاربرد دارد.ازمیان این ترکیبات پمولین به علت عوارض کبدی کاربرد چندانی ندارند. مودافینیل ترکیبی است که ازسال ۱۹۹۹دردمان نارکولپسی به کار میرود. عوارض مهم این ترکیبات عبارتند از: تحریک پذیری،پرحرفی،بی خوابی،بی اشتهایی،پسیکوز،افزایش فشارخون،و عوارض قلبی.یکی ازمهم ترین نگرانی هایی که در باره ی این داروها وجود دارد سومصرف این ترکیبات و وابستگی به آنها است.

انواع داروهای محرک:

داروهای محرک را به انواع زیر طبقه بندی میکنند:

سمپاتومیمتیمک های مستقیم:اپی نفرین،نور اپی نفرین،فنیل افرین،آپومورفین.سمپاتومیمتیک های غیر مستقیم :آمفتامین،کوکائین ،متیل فنیدیت،تیرامین،پمولین

غیر سمپاتومیمتیک ها: کافئین،نیکوتین،اسکوپولامین،مودافینیل

مصرف داروهای محرک(مثل آمفتامین و متیل فنیدیت)باعث تغییرات زیردرپلی سومنوگرافی میشود:

-کاهش خواب آلودگی

-افزایش زمان شروع خواب

-افزایش زمان شروع خواب REM

–کاهش مقدار خواب REM

این داروها مهارکننده ی قوی خواب  REMهستند.

ترکیبات دارویی دیگر:

ترکیبات ضدافسردگی

ضدافسردگی های سه حلقه ای،داروهای مهارکننده ی منوآمین اکسیداز،مهار کننده های اختصاصی بازجذب سروتونین،ترازودون،نفازودون وبوپروپیون ازمهم ترین ترکیبات این گروه هستند.این ترکیبات باعث خواب الودگی یا بی خوابی میشوند وگاهی باایجاد یا تشدید  PLMSبی خوابی ایجاد میکنند.مهم ترین تاثیر داروها بر پلی سومنوگرافی است.در پلی سومنوگرافی این داروها سبب مهار REM میشوند؛یعنی زمان شروع REM را به تاخیر انداخته و طول مدت REM را نیزکوتاه میکنند. ترازودن به عنوان داروی خواب آور کاربرد دارد.بی خوابی در بوپروپیون عارضه ی مهمی است.

ترکیبات آنتی پسیکوتیک: خواب آوری از عوارض شایع داروهای آنتی لپیکوتیک است.دربین این ترکیبات کلرپرومازین بیشترین خاصیت خواب آوری را دارد.

بتا بلوکرها:این ترکیبات باعث بیخوابی وکابوس شبانه میشوند.اثرات سو این ترکیبات برروی خواب در پروپرانول بیشتر از آتنولول است.

کورتیکو استروییدها:استروییدهای استنشاقی احتمالا عوارض مهمی برخواب ندارند.مهم ترین اثرات استروییدها برپلی سومنوگرافی عبارت از کاهش بارز خواب REM  است.

تئوفیلین:عوارض این داروبرخواب بسیارشایع است.ومهم ترین این عوارض بیخوابی است.

ترکیبات ضد پارکینسون:۷۵درصد ازبیماران دچار پارکینسون که لوودوپا مصرف میکنند،از مشکل خواب شکایت دارند.

ترکیبات ضدصرع: دربین ترکیبات ضدصرع باربیتورات ها مهارکننده های قوی خواب REM هستند خواب آلودگی یکی ازشایع ترین عوارض این داروها است.

ملاتونین:

ملاتونین هورمون طبیعی است که درتاریکی ازغده پینه آل ترشح میشود.این ترکیب در تمامی پستانداران وجود دارد.ملاتونین اثرخواب آوری دارد،یعنی ایجاد خواب راتسهیل کرده وباعث تداوم خواب میشود.ملاتونین کرونوبیوتیک است؛یعنی درهنگامی که به علت اثرعوامل محیطی ریتم سیرکادین دچار تغییرشود،مصرف ملاتونین درزمان مناسب میتواند باعث اصللاح این ریتم شود.استفاده ی طولانی مدت داروتوصیه نمیشود،زیرا برای شناخت کافی اثرات درمانی ونیزعوارض این دارو انجام پژوهش های دیگر ضروری است.

درباره ی اثرات ملاتونین برپلی سومنوگرافی پژوهش های مختلف نتایج متنوعی داشته است.این اثرات به نوعی شبیه اثرات بنزودیازپین هاهستند،زیرا سبب افزایش امواج دوکی(افزایش مرحله ی دوم خواب)و کاهش فعالیت امواج آهسته(کاهش مرحله ی ۳و۴ خواب)میشوند.

               ***       گردآوری و تایپینگ توسط شرکت بنیان طب جراح       ***

• منبع: کتاب خلاصه سخنرانیهای اولین سمینار آموزشی اختلالات و روشهای تشخیص و درمان

دکتر فرهاد قلعه بندی ( متخصص روان پزشکی،فلوشیپ اختلالات خواب )

• متخصص روان پزشکی در سال ۱۳۷۳ از دانشگاه علوم پزشکی ایران/رتبه اول
• فلوشیپ طب خواب کودکان و بزرگسالان از دانشگاه‌های یوتا و کنتاکی
• مدیر گروه روان‌پزشکی، عضو کمیته تدوین برنامه آموزشی رشته‌های روان‌پزشکی و طب خواب